“जनै हराएको बाहुन” नेपाली समाजमा कला, व्यङ्ग्य र स्वतन्त्रताको सन्दर्भमा मेरो दृष्टिकोण

नेपाल बहुजातीय, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक देश हो, जहाँ परम्परा, संस्कार, र धार्मिक विश्वासहरूको विविधता पाइन्छ। यस्तो समाजमा कला र व्यङ्ग्यको स्थान विशेष महत्त्व राख्छ। पछिल्लो समय, नेपाली सिनेमाले सामाजिक यथार्थलाई समेट्ने शैलीलाई अंगालेको छ, जसले समाजमा विद्यमान धारणाहरूलाई पुनरावलोकन गर्ने अवसर प्रदान गरेको छ। विजय बरालले “जनै हराएको बाहुन” नामक सिनेमा निर्माण गर्ने चर्चा चलेको छ र यसलाई यसै किसिमको कलात्मक प्रयासको एक निरन्तरता मान्न सकिन्छ। शिर्षक पढदा- यसले परम्परागत सोच, जातीय संरचना, र सांस्कृतिक व्यवहारहरूलाई प्रश्न गर्ने जमर्को गर्ने सहज अनुमान गर्न सकिन्छ।

तर, कुनै पनि कलाकृति सार्वजनिक भएपछि यसले समाजमा विभिन्न प्रतिक्रिया सिर्जना गर्छ। केहीलाई यस्तो व्यङ्ग्य आवश्यक लाग्न सक्छ, किनभने यसले परिवर्तनको ढोका खोल्छ, जबकि अरूलाई यस्तो प्रस्तुतिले धार्मिक, सांस्कृतिक वा जातीय पहिचानमाथि हमला गरेको अनुभव हुन सक्छ। यसकारण, कलाको स्वतन्त्रता र सामाजिक संवेदनशीलताबीच सन्तुलन आवश्यक हुन्छ।

वैश्विक परिप्रेक्ष्यमा कलात्मक व्यङ्ग्य र विवादहरू

विश्वका धेरै देशहरूमा कलाले समाजका गहिरा समस्याहरूलाई उजागर गर्ने महत्वपूर्ण माध्यमको रूपमा भूमिका खेल्दै आएको छ। उदाहरणका लागि:

१. अमेरिकी म्यूजिकल “The Book of Mormon”

• यो म्यूजिकलले मोर्मन धर्मका प्रचलनहरूलाई व्यङ्ग्यात्मक ढंगले प्रस्तुत गरेपछि व्यापक चर्चा र विवाद सिर्जना गर्यो।
• जातीयताको सन्दर्भमा यसको प्रस्तुतिले कालो समुदायलाई नकारात्मक रूपमा चित्रित गरेको आरोप लगाइयो।
• सन् २०२० मा जर्ज फ्लोइडको हत्यापछि यसमा परिमार्जन गरियो, जसमा मूल कथा धर्म प्रचारकहरूबाट गाउँले पात्रहरूमै केन्द्रित गरियो।
• यो कलात्मक स्वतन्त्रताको एउटा उदाहरण हो, जसमा समाजका केही वर्गले असहज महसुस गरे पनि अन्ततः समाजले यसलाई खुलेर बहस गर्ने माध्यमका रूपमा लिएको देखिन्छ।

२. युरोपेली कला र धर्ममाथिको व्यङ्ग्य

• फ्रान्समा धार्मिक व्यङ्ग्यचित्रहरू (cartoons) प्रकाशन हुँदा कयौं पटक विवाद सिर्जना भएको छ। Charlie Hebdo जर्नलले इस्लाम र अन्य धर्ममाथि गरेको व्यङ्ग्यका कारण आतंकवादी हमलासम्म भए।
• बेलायत, जर्मनी जस्ता मुलुकहरूमा पनि धर्म, संस्कृति, तथा जातीय पहिचानमाथि कलाले प्रश्न उठाउँदा यसले गम्भीर सामाजिक बहसको रूप लिन्छ।

३. भारतीय सिनेमा र व्यङ्ग्य

• बलिउडमा पनि सामाजिक तथा धार्मिक विषयमाथि बनेका फिल्महरू विवादित बन्दै आएका छन्।
• “पीके” (2014) जस्तो फिल्मले हिन्दू धर्ममा प्रचलित परम्परामाथि प्रश्न उठाउँदा ठूला प्रदर्शनहरू भएका थिए।
• “द केरला स्टोरी” (2023) ले धार्मिक कट्टरताको कथालाई चित्रण गर्दा विभिन्न राजनीतिक र धार्मिक समूहहरूबीच तनाव सिर्जना भयो।

यी वैश्विक घटनाहरूले देखाउँछ कि कलाले समाजमा बहस सिर्जना गर्छ, विरोध निम्त्याउँछ, तर अन्ततः यसले समाजलाई पुनर्विचार गर्न बाध्य पार्छ।

नेपाली सन्दर्भमा कलाको भूमिकाः समाज परिवर्तन कि अपमान?

नेपालजस्तो परम्परागत समाजमा कलाले सामाजिक संरचनाहरूलाई प्रश्न गर्दा सधैं विवाद उत्पन्न गर्ने सम्भावना रहन्छ। तर, यसलाई निरन्तर रूपमा दबाउने कि यसबारे खुलेर छलफल गर्ने भन्ने विषयमा समाज विभाजित हुनसक्छ।

१. परम्परागत संरचनामाथिको व्यङ्ग्यको महत्त्व

• परम्परा कुनै समयको आवश्यकताबाट जन्मेका अभ्यासहरू हुन्, तर समय अनुसार यी परिवर्तन हुन आवश्यक छ।
• जातीयता, लैंगिक असमानता, छुवाछूत, धार्मिक कट्टरता जस्ता विषयहरू नेपाली समाजमा गहिरोसँग जरा गाडेर बसेका छन्।
• यदि कलाले यस्ता विषयमाथि प्रश्न उठाउँछ भने, यसलाई समाज सुधारको एउटा अंगका रूपमा लिन सकिन्छ।

२. धार्मिक र सांस्कृतिक संवेदनशीलता

• नेपालमा हिन्दू धर्म प्रमुख छ, र यससँग सम्बन्धित संस्कार तथा परम्पराहरू लामो समयदेखि समाजको मूल संरचना बनेका छन्।
• यदि कलाले यी परम्पराहरूलाई व्यङ्ग्य गर्छ भने, कतिपय मानिसहरूले यसलाई आफ्नो पहिचानमाथिको हमला ठान्न सक्छन्।
• यस्तो अवस्थामा, कलाकर्मीहरूले आफ्नो प्रस्तुति गर्दा समाजमा पर्ने सम्भावित प्रभावबारे सचेत रहन आवश्यक हुन्छ।

कलात्मक स्वतन्त्रता र समाजको उत्तरदायित्व

कलाले समाजलाई सजगतामा ल्याउने, सोच्न बाध्य पार्ने, र कहिलेकाहीँ असहज अनुभूति गराउने काम गर्छ। यो कलाको प्रमुख विशेषता हो। तर, यो स्वतन्त्रताको सँगै एउटा उत्तरदायित्व पनि हुन्छ। कलाकर्मीहरूले आफ्नो सन्देश कसरी दिन खोजेका छन् भन्ने विषयमा स्पष्ट हुनुपर्छ।

• के व्यङ्ग्यले कुनै समुदायलाई अपमानित बनाइरहेको छ?
• के यसले समाजमा द्वन्द्व सिर्जना गर्न सक्छ?
• के यसले सकारात्मक बहस र सुधारको वातावरण बनाउन सहयोग गर्छ?

यी प्रश्नहरूको उत्तर स्पष्ट गर्न सके मात्र कुनै पनि कलात्मक कृतिले समाजमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ।

नेपाली समाजमा बहसको संस्कृति आवश्यक

नेपालजस्तो बहुसांस्कृतिक र बहुजातीय समाजमा कलामाथि बहस हुनु स्वाभाविक हो। “जनै हराएको बाहुन” जस्तो फिल्मले परम्परागत सोच र संरचनाहरूलाई चुनौती दिने प्रयास गरेको देखिन्छ। यो राम्रो कुरा हो, तर यसलाई बुझ्ने तरिका फरक हुनसक्छ।

• यदि समाज खुला छ भने, यस्ता कलाकृतिहरूलाई बहसका रूपमा लिइन्छ र यसले परिवर्तनको मार्ग खोल्छ।
• यदि समाज संकीर्ण छ भने, यस्ता प्रयासहरूलाई धार्मिक, जातीय वा सांस्कृतिक पहिचानमाथिको हमला भनेर बुझिन्छ।

नेपाल अहिले परिवर्तनको चरणमा छ, जहाँ पुराना मान्यताहरूलाई पुनर्विचार गर्ने तर नवीनतालाई स्वीकार गर्नुअघि आलोचना गर्ने प्रवृत्ति रहेको छ। यसकारण, कला र समाज दुवैले परिपक्व दृष्टिकोण लिन आवश्यक छ।

मेरो निष्कर्ष

नेपालमा कला, व्यङ्ग्य र स्वतन्त्रता जस्ता विषयहरू अझ गहिरो बहसका लागि खुला हुनुपर्छ। तर, बहस सन्तुलित र तथ्यमा आधारित हुनुपर्छ, जसले समाजलाई अराजकतातर्फ होइन, परिपक्वताको दिशामा लैजान सक्छ। कलाले सामाजिक परिवर्तनको आधार तयार गर्छ, तर यसलाई गलत ढंगले व्याख्या गरियो भने समाजमा द्वन्द्व सिर्जना गर्ने खतरा रहन्छ। त्यसैले, कलाकर्मीहरू, समीक्षकहरू र आम नागरिकहरूले स्वतन्त्रताको सँगसँगै जिम्मेवारीको पक्षलाई पनि विचार गर्न आवश्यक छ।