संस्कृतिको विकास स्थानीय जनसमुदायको आस्था, विश्वास, भूगोल, सामाजिक संरचना र उपलब्ध सामग्रीको आधारमा हुन्छ। संस्कृति मानिसले अभ्यास गरिआएका परम्पराको परिस्कृत स्वरूप हो।
संस्कृति संरक्षणका खातिर हामीले पनि केही अभ्यास गर्दै आएका छौं। जस्तो: दशैंका लागि तिब्बतबाट भेडा र च्याङ्ग्रा झार्ने गरिन्छ। तिहारका लागि चाहिने फलफूल तथा फूलको माला भारत लगायत अन्य देशबाट आयात गरिन्छ। दीपावली गर्न दियोलगायत अन्य झिलिमिली बत्तीहरू चीनबाट आयात गरिन्छन्। चाड नेपाली तर त्यो मनाउन आवश्यक सामग्री भने विदेशी– यो कति विरोधाभासपूर्ण छ। यसलाई आर्थिक र सांस्कृतिक पाटोबाट केलाउनु जरुरी छ।
नेपालमा भौगोलिक बनावटमा मात्रै विविधता छैन, जातीय संरचनामा पनि उत्तिकै विविधता पाइन्छ। यसको अर्थ हो– सामाजिक तथा सांस्कृतिक जीवनमा पनि विविधता छ। माघे संक्रान्ति नेपालको मौलिक संस्कृति हो यसलाई विभिन्न समुदायले आआफ्नै ढंगले मनाउँदै आएको पाइन्छ। यस अवसरमा खपत हुने खाद्य सामग्रीहरूमा मूलत: तरुल र सखरखण्ड रहेका छन्। चाड नेपाली भएपछि स्वभावत: यसमा प्रयोग हुने खाद्य सामग्रीलगायत सम्पूर्ण सामग्री पनि नेपाली उत्पादन नै हुनु पर्ने हो तर माघे संक्रान्तिलाई ध्यानमा राखेर भारतबाट आयात गरिएको पाइयो। नेपालमै उत्पादन हुन सक्ने यी खाद्यवस्तु अब आयात गर्नुपर्ने अवस्था आएको छ। भारतबाट तरुल र सखरखण्ड आयात गर्न सकिएन भने माघे संक्रान्ति मनाउने कि नमनाउने ?
दशैं, तिहारलगायतका प्राय: चाडबाडका लागि चाहिने खाद्य र पूजा सामग्रीदेखि देवीदेवताका तस्बिर र मूर्तिसमेत भारत तथा चिनियाँ आयात हुने गरेको पाइन्छ। यो संस्कृतिसम्बन्धी अध्ययनको गम्भीर प्रश्न हो र समयले यससम्बन्धी गम्भीर चिन्तनको खाँचो औंल्याएको छ तर संस्कृतिसम्बन्धी अध्ययन गर्ने प्राज्ञिक थलोको पनि यसतर्फ खासै ध्यान गएको पाइँदैन।
संस्कृतिमा स्थानीय स्रोत सामग्रीको ठाउँमा आयातीत वस्तुहरूको बाहुल्यता बढ्दै जानु उक्त संस्कृतिको अस्तित्व खतरामा पर्नु हो। साथसाथै आर्थिक पाटोबाट केलाउँदा यही संस्कृति राष्ट्रको ढुकुटीलाई कंगाल बनाउने माध्यम भइदिन्छ। कुनै बेला आफ्नै गाउँठाउँको उत्पादनले चाडबाड तथा अन्य सांस्कृतिक जीवन चल्दथ्यो। जनसंख्याको वृद्धिसँगै आयात गर्नु परेको भन्ने तर्क त गर्न सकिएला तर यसले उत्पादकत्व घट्दै गएको तथ्य पनि उजागर गर्छ।
संस्कृतिले सम्बन्धित समाज वा राज्यको आर्थिकलगायत कुनै पनि क्षेत्रमा क्षति पुग्नु हुँदैन तर त्यो संस्कृति मनाउन आवश्यक मानिएका वस्तुहरू विदेशबाट आयात गर्नुपर्दा आर्थिक क्षेत्रमा असर परिरहेको कुरालाई बेवास्ता गर्नुहुँदैन। नेपालको वैदेशिक व्यापार घाटा बढ्नुमा हाम्रै संस्कृति तथा संस्कारहरू जिम्मेवार हुनु गम्भीर कुरा हो। यसबाट भविष्यमा कुनै बेला संस्कृतिप्रति नै नकारात्मक धारणा विकास नहोला भन्न सकिन्न।
एक वस्तुको उत्पादन घटे पनि अर्को वस्तुको उत्पादन बढेको भनेर तर्क गर्न सकिएला तर नेपाली उत्पादनहरूको तथ्यले यो चित्र देखाउँदैन। न कुनै उत्पादनमा विशिष्टीकरण नै भएको छ। नेपाली सांस्कृतिक जीवन आयातमुखी बन्दै गइरहेको अर्को दृष्टान्त हिन्दू ब्राह्मण तथा क्षेत्री समुदायका लागि अनिवार्य मानिने जनै समेत चीनबाट निकै ठूलो परिमाणमा आयात हुने गरेको सरकारी तथ्याङ्क सञ्चार माध्यमले सार्वजनिक गरेको छ। जनैको महत्त्व र सांस्कृतिक पक्षबारे नयाँ पुस्तालाई बुझाउन नसकेर धेरैले घाँडो मानिरहेका वेला आ’भो यो लगाउनै छाडिदिउँ पो भन्ने हो कि ? वा जनाइ बनाउन सिकाउन छाडेर आयात नै गर्ने ?
संस्कृति मान्ने क्रममा प्रयुक्त सामग्रीहरू स्थानीय उत्पादन हुन् भने त्यसमा मौलिकता स्वत: सिद्ध हुन्छ। यसको अभावमा उक्त संस्कृति अन्यत्रबाट आयातीत वा सम्बन्धित जनसमुदाय अन्तैबाट आएका आगन्तुक हुन् कि भन्ने शंका गर्ने ठाउँ पनि हुन्छ। अथवा, स्थानीयकरण भइनसकेको भन्न पनि सकिएला। यस प्रकार भविष्यमा संस्कृतिको अध्ययनका क्रममा भ्रम सिर्जना हुने र गलत निष्कर्ष निस्कने खतरा पनि उत्तिकै हुन्छ।
संस्कृतिले सम्बन्धित समाज वा राज्यको आर्थिकलगायत कुनै पनि क्षेत्रमा क्षति पुग्नु हुँदैन तर त्यस संस्कृति मनाउन आवश्यक मानिएका वस्तुहरू विदेशबाट आयात गर्नुपर्दा आर्थिक क्षेत्रमा असर परिरहेको कुरालाई बेवास्ता गर्नुहुँदैन। नेपालको वैदेशिक व्यापार घाटा बढ्नुमा हाम्रै संस्कृति तथा संस्कारहरू जिम्मेवार हुनु गम्भीर कुरा हो। यसबाट भविष्यमा कुनै बेला संस्कृतिप्रति नै नकारात्मक धारणा विकास नहोला भन्न सकिन्न।
संस्कृतिको सूक्ष्म अध्ययन गर्दा मौलिक रूपमा ती सरल र सहज हुने गरेको पाइन्छ। तडक भडकबाट निकै टाढा र सहज सम्पादनका कारण संस्कृतिले निरन्तरता पाउनुपर्छ तर हाम्रा धेरै संस्कृति कालान्तरमा अन्य संस्कृतिको अतिक्रमण र प्रभावले जटिल बन्दै जाने जोखिममा रहेका छन्। त्यसमा पनि धर्मसम्प्रदायले सिर्जना गरेका विभिन्न अन्धविश्वास जोडिएका कथा उपकथाले थप जटिल बनाउँदै लगेको। यस क्रममा पत्याउनै नसकिने कुराहरूले प्रश्रय पाउँदा आलोचनात्मक चेत भएको नयाँ पुस्तालाई आकर्षित गर्न पनि नसकिने हुन्छ।
कुनै पनि संस्कृतिको मूल्यमान्यता पहिल्याउनुका साथै अन्य संस्कृतिसँगको तुलनात्मक अध्ययन गर्दा त्यसको मौलिकता थाहा पाउन सकिन्छ। संस्कृतिको मौलिकतालाई पर्गेल्न सक्नु भनेको त्यसमा देखिएको विकृति हटाउन तथा पछि थपिएका अनावश्यक कुरालाई घटाउन सक्षम हुनु हो। अर्थात् परिमार्जित संस्कृतिको विकास गर्न सघाउनु हो।
साँस्कृतिक जीवनमा चाहिने कतिपय सामग्रीहरू प्रतीकात्मक पनि हुने गरेका छन्। त्यस्ता सामग्रीहरू एकको विकल्पमा अर्को प्रयोग गर्न सकिन्थ्यो। दशैंमा बली चढाउने प्रसङ्गमै पनि महँगा पशु चढाउनु र अण्डा वा उखु काट्नुमा तात्विक भिन्नता पाइँदैन। बोकाका ठाउँमा घिरौंला, केरा र उखुको उपयोग गर्ने अभ्यास पनि हाम्रै संस्कृतिभित्र छ। त्यति मात्र होइन बलि नै नदिई विभिन्न परिकार र मिठाइ चढाएर पनि संस्कृतिलाई निरन्तरता दिने अभ्यास पनि भइरहेको छ।
यसरी नै एउटै पर्वमा अन्य समुदायको परम्परा थोपरेर बोझ बढाइरहेको पनि पाइन्छ। हिन्दी चलचित्र तथा टेलिसिरियलहरूको प्रभावमा विवाहलगायतका विभिन्न अवसरमा दुलहीले सारीको ठाउँमा महँगो लेहेंगा र मेहेन्दी लगाउनु नेपाली समाजमा भारतीय प्रभाव बढ्नुको ज्वलन्त उदाहरण हो। लेहेंगाको उत्पादन पनि भारतमै भइरहेको तथ्यलाई बेवास्ता गर्नै हुँदैन।
संस्कृति र संस्कार सम्बन्धित समुदाय तथा राष्ट्रकै पहिचान भएकोमा शंका छैन। यसको संरक्षणका लागि सम्बन्धित समुदायले ती अभ्यासहरूको अनुसरण गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा जोड दिइँदै आएको पाइन्छ तर त्यस्ता संस्कृतिका मूल्य मान्यताहरू जीवन–दर्शनसँग कसरी सम्बन्धित छन् भन्ने कुरा बताउन नसक्दा वा आवश्यक नठान्दा आयातीत उपभोग्य वस्तुको खपतले व्ययभार बढाइरहेको छ। संस्कृति मनाउने नाममा प्रयोग गरिने अधिकांश उपभोग्य वस्तु स्वदेशी उत्पादन नभएर विदेशबाट आयातीत हुन् भनेर बुझाउन ढिलो हुँदै गएको छ।
आवरणः पहिले गाउँघरमै तयार गरिने जनै अहिले विदेशबाट आयात गरिन्छ। तस्बिर सौजन्यः खासोखास
श्रोत: आइएनएस-स्वतन्त्र समाचार
सत्य, तथ्य र स्वतन्त्र सामूदायिक डिजिटल मिडिया
