लोपोन्मुख रैथाने बस्तुहरु जोगाउन “गाउको उत्पादन शहरमा, रैथाने खाना घर-घरमा” को नारा सहित नेपाली रैथाने बस्तुहरुको महत्व र यसको संरक्षणकालागि नेपालकै पहिलो मानिएको रैथाने एग्री प्रोडक्ट्सले बजारिकरणको अभियानलाई तिब्रता दिएको छ।
विश्व बन्यजन्तु कोष (डब्लुडब्लुएफ ) नेपालका पूर्व कर्मचारीहरुबाट संचालित रैथाने एग्री प्रोडक्ट्स गत एक बर्ष देखि रैथानेको संरक्षणमा सक्रिय छ।
के हो रैथाने बाली ?
रैथाने बाली सामाजिक तथा आर्थिक मूल्य बोकेका बालीहरू हुन्, जुन मानव भोजन र पशुबस्तुको चारा तथा आहाराका साथै औषधिजन्य प्रयोजनका लागि समेत प्रयोग गरिन्छन् । खाद्य तथा पोषण सुरक्षा र बाली विविधीकरणका लागि पनि रैथाने बाली महत्वपुर्ण मानिन्छन् । रैथाने बाली विभिन्न रोग र कीरा तथा प्रतिकूल मौसमजस्तै– सुख्खा, खडेरी, अनावृष्टि तथा अतिवृष्टि सहन सक्ने विशेषता बोकेका हुन्छन्, जुन गुणहरू बाली प्रजनन तथा सुधारका लागि महत्वपूर्ण मानिन्छन् । यसका साथै, देशका विकट भेगमा खाद्य तथा पोषण सुरक्षाका लागि रैथाने खाद्य वरदान साबित छन् ।
रैथाने बाली कुनै ठाउँ विशेषको स्थानीय हावापानीमा पाइन्छ । नेपालका प्रमुख रैथाने बालीमा छिर्केमिर्के सिमी, मिठे र तितेफापर, भागो, नेपाले भट्ट, सेतो भट्ट, मार्सीधान, पोखरेली जेठो बुढो, घैयाधान, जोरायल बासमती, दर्माली, गुडुरा, गौरिया, फुला उठ्ने साना दाना भएको मकै पर्छन् । नेपालको उच्च तथा मध्यभेगीय जिल्लाहरू मुगु, कालीकोट, हुम्ला, जुम्ला, डोल्पा, बझाङ, बाजुरा, डोटी, पर्वत, गोरखा, रामेछाप, काभ्रे तथा दोलखालगायतका जिल्लामा रैथाने बाली छन् । यी जिल्लामा मुख्य गरी कोदो, फापर, चिनो, कागुनो, उवा, जौ, लट्टेजस्ता रैथाने बाली पाइन्छन् ।
धान जातिका रैथाने बालीहरू देशको तराई भेगदेखि उच्च हिमाली क्षेत्रमा पाइन्छन् । कृषि विकास मन्त्रालयको तथ्याङ्कअनुसार नेपालमा करिब तीन लाख ५० हजार हेक्टर क्षेत्रफलमा कोदो, फापर, चिनो, कागुनो, उवा, जौ, लट्टेलगायतका रैथाने बालीको खेती गरिएको पाइन्छ । नेपालको उच्च तथा मध्यपहाडी भेगमा किसानले परम्परागत रूपमा रैथाने बालीको खेती गर्छन् । उक्त क्षेत्रका किसानका खाद्य तथा पोषण सुरक्षामा महत्वपूर्ण भूमिका छ ।
लोपोन्मुख अवस्थामा रैथाने बालीहरू: जैविक विविधताकै दृष्टिले चिन्ताजनक
नेपालमा पछिल्लो समय विभिन्न बालीहरूको नयाँ जातको विकास र विस्तार तथा रैथाने बालीको व्यवसायीकरण भन्दा आयातीत बालीको खेतीमा बढी जोड दिएसँगै देशमै रहेका रैथाने बालीहरू भने लोपोन्मुख अवस्थामा छन् । रेथाने बालीहरू कृषि विकास तथा व्यवसायीकरणको प्राथमिकतामा नपर्दा नेपालको आनुवांशिक स्रोत नै हराएर जाने तथा देशका विकट क्षेत्रमा खाद्य तथा पोषण सुरक्षा झन् जटिल बन्ने खतरा पैदा भएको छ । हाल अधिकांश रैथाने बालीहरू लोपोन्मुख अवस्थामा पुगिसकेका छन् भने आधाभन्दा बढी रैथाने बीउ मासिसकेको नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद्को एक अध्ययनले देखाएको छ ।
विश्व खाद्य तथा कृषि सङ्गठन (एफएओ) ले गएको २०औँ शताब्दीमा मात्र विश्वको बाली विविधतामा पूर्ति गर्नै नसकिनेगरी करिब ७५ प्रतिशत बाली नाश भइसकेको उल्लेख छ । नेपालमै पनि ५० प्रतिशतभन्दा बढी रैथाने जातका बाली नाश भइसकेको हुन सक्ने नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद्को आँकलन छ । यद्यपि, विभिन्न बालीका केही रैथाने जात अझै नेपाली माटोमा बाँकी रहेको पाइन्छन् ।
स्थानीय हावापानी अनुकूलका, रोग, कीरा सहने बाली मासिँदै जानु खाद्य सुरक्षाका लागि मात्र होइन, जैविक विविधताकै दृष्टिले चिन्ताजनक मानिन्छ । तर, यी बाली व्यवसायीकरणका लागि ठोस कार्यक्रम नहुँदा रैथाने बाली संरक्षणमा आशातीत प्रगति हुन सकिरहेको छैन ।
देशका उच्च तथा मध्यपहाडी जिल्लामा खाद्य तथा पोषण सुरक्षामा टेवा दिदै आएका रैथाने बालीको संरक्षण र सम्बर्धन मात्र होइन, विकास तथा व्यवसायीकरण गरिनुपर्छ । यसका लागि रैथाने बालीमा पाइने पौष्टिक तत्वहरु तथा औषधिजन्य महत्वबारे उपभोक्तामा जागरूकता ल्याइनु आवश्यक छ । साथै उक्त बालीको विकास तथा व्यवसायीकरणका लागि क्षेत्र सुहाउँदो बाली लगाउने मोडेलको विकास गरी कृषकमाझ ल्याइनुपर्छ ।
रैथाने बस्तुहरुको संरक्षण र बजारिकरण अभियान:
नेपालमा स्वदेशी रैथाने प्रजाती तथा बस्तुहरुको संरक्षण, प्रबर्धन, विस्तार तथा बजारिकरण गर्ने उदेश्यका साथ रैथाने एग्री प्रडक्ट्स नेपालले विगत एक वर्ष देखी कार्य थालनी गर्दै आइरहेको छ ।
यस कम्पनिले “गाउको उत्पादन शहरमा, रैथाने खाना घर-घरमा” भन्ने मुल नाराका साथ उत्पादक किसान र उपभोक्ता बिच मध्यस्तकर्ता भूमिका खेल्दै आइरहेको कम्पनीका अध्यक्ष तिलक ढकाल बताउछन ।
यसरी स्थानिय रैथाने बस्तुहरुको संरक्षण, प्रबर्धन, विस्तार तथा बजारिकरणकालागि नेपालका बिभिन्न क्षेत्रहरुबाट सामाग्रीहरु सङ्कलन गरि रैथानेको महत्व बुझाउने कार्यमा आफुहरु लागि परेको ढकालले बताए।किसान र उपभोक्ताको हितवाट नै रैथानेको जित हुने गरी काम गरिराखेका छौ, ढकाल अगाडी भन्छन।किसानहरुले उत्पादनको उचित मुल्य पाउने र उपभोक्ताहरुले शुद्द तथा गुणस्तरिय वस्तु प्रयोग गर्न पाउने ब्यवस्थाकोलागी कम्पनी प्रयासरत रहेको बताए ।
आफ्नो माटोको रैथाने बीउ हामिले नै जोगाउनु पर्दछ , हाम्रो संस्कृति अनि हाम्रो मौलिकपन हामिले नै जोगाउने हो। अत: हाम्रा रैथाने ज्ञान, सिप, वस्तु, बीउ जोगाउने अनि उत्पादन बढाउने प्रयास हो हाम्रो, यसवाट हाम्रो मौलिक पन जोगिन गै आत्मनिर्भर तथा स्वास्थ्य जिवन निर्माणमा मद्धत पुग्छ भन्ने आफुहरुको बिश्वाश रहेको ढकालले जानकारी गराए।
रैथाने एग्री प्रोडक्ट्सका बारेमा थप जानकारिकालागी यहाँ क्लिक गर्नु होस।
सम्पर्क:
नेपाल: ९७७ -१-४०१५६६२, ९७७-१-४०१५६५८
९८४१५१६८२५ – सबिन
९८५५०४५२४२ – हरि
info@raithaanenepal.com
अमेरिका : ५३०-२१९-९००७ /७०३-२३९-१२८२
ईमेल : gnbnepali @gmail.com
editor.gnbnow@gmail.com
रैथाने एग्री प्रोडक्ट्सका बारेमा थप लागि जानकारिकालागी तलको भिडियो समेत हेर्नु होला।
(सामाग्री श्रोत : तोयानाथ जोशी, कृषि विज्ञ तथा तिलक ढकाल -रैथाने एग्री प्रोडक्ट्स)
