हौ केटा, के छ तेरो खबर? उठ जाउं डिल्लिबजार…!
एउटा वजनदार र परिचित झर्रो नेपाली ठेट आवाज मेरो कानमा ठोक्कियो। म झसंग ब्युँझिएँ। त्यो आवाज मेरो प्रिय ठूलोवुवा, प्राध्यापक स्व. डा. वल्लभ मणि दाहाल, को थियो। सपनामा उहाँको दर्शन पाएको त्यो बिहान मेरो लागि अद्वितीय थियो। उहाँको त्यो गम्भीर र आत्मीय स्वरले दिनभरि मेरो मन प्रफुल्ल बनायो।
डा. वल्लभ मणि दाहाल मात्र मेरा ठूलोवुवा होइन, उहाँ मेरो जीवनमा प्रेरणाको स्रोत हुनुहुन्थ्यो। त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा लामो समय भाषाविद् प्राध्यापकको रूपमा आफ्नो योगदान दिनुका साथै उहाँ सगरमाथा कलेजको संस्थापक पनि हुनुहुन्थ्यो। कलेजका कामले गर्दा उहाँ मलाई प्रायः सँगै लैजानुहुन्थ्यो। उहाँसँग बिताएका ती सुनौलो पलहरूले मलाई सधैँ ज्ञान र जिम्मेवारीप्रतिको महत्व सिकाएको छ।
भाषाशास्त्रमा डा. वल्लभ मणि दाहालको योगदान
डा. वल्लभ मणि दाहाल नेपाली भाषाशास्त्रका प्रमुख व्यक्तित्वमध्ये एक हुनुहुन्थ्यो। विशेष गरी, उहाँको योगदानले नेपाली भाषाको अध्ययन, अनुसन्धान र संरक्षणमा गहिरो प्रभाव पारेको छ।
उहाँले १९८४ देखि १९८६ सम्म नेपाली भाषाविज्ञान समाज (Linguistic Society of Nepal) का अध्यक्षको रूपमा सेवा गर्नुभयो, र उहाँको नेतृत्वमा समाजले भाषाको अध्ययन र प्रोत्साहनका लागि महत्त्वपूर्ण काम गर्यो। उहाँले “अ प्राक्टिकल डिक्सनरी अफ मोडर्न नेपाली” को सह-संपादन गर्नुभयो, जुन नेपाली भाषा अध्ययनका लागि एक अद्वितीय र व्यापक स्रोतको रूपमा स्थापित छ। यो शब्दकोषलाई यसको दृष्टिकोण र उपयोगिताका लागि उच्च सम्मान गरिएको छ।
डा. दाहालको भाषाशास्त्रप्रतिको समर्पण र परिश्रमले नेपाली शब्दावलीको मानक सन्दर्भ कार्यको स्थापना गर्यो। उहाँका यी योगदानहरूले भावी पुस्ताका भाषाशास्त्रीहरूलाई निरन्तर प्रेरणा दिइरहेको छ।
चीन भ्रमण र मदन भण्डारीको सम्झना
सन १९९५-९६ ताका, म एउटा अध्ययन तालिमका लागि चीन गएका बेला बेइजिङमा ठूलोवुवासँग केहि रमाइला दिनहरू बिताउने अवसर पाएको थिएँ।
ठूलोवुवाको भनाइअनुसार, बहुदलीय व्यवस्थाको आगमनपश्चात, नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (मार्क्सवादी-लेनिनवादी) का महासचिव मदन भण्डारीको “जनताको बहुदलीय जनवाद” विचारले विश्वलाई तरंगीत बनाएको थियो। मदन भण्डारीले आफ्नो विचारको प्रचारप्रसार र अन्तर्राष्ट्रिय छलफलका लागि चीन भ्रमणको तयारी गरेका थिए।
त्यो समयमा, चीनीया कम्युनिष्ट नेताहरूसँग भेटघाट र छलफलको समन्वयको जिम्मेवारी ठूलोवुवालाई दिइएको थियो। तर, दुर्भाग्यवश, १६ मे १९९३ का दिन, मदन भण्डारीको ४१ वर्षको उमेरमा दासढुंगामा गाडी दुर्घटनाबाट रहस्यमय मृत्यु भयो।
मदन भण्डारीले प्रतिपादन गर्नुभएको जनताको बहुदलीय जनवाद विचारले नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई वैचारिक रूपमा मार्गदर्शन गरेको कुरा ठूलोवुवाले बताउनु भयो। उहाँको विचार र योगदान आज पनि प्रेरणादायी छ।
राजनीति र राजा विरेन्द्रसँगको सम्बन्ध
डा. वल्लभ मणि दाहाल राजनीतिक बौद्धिकताका क्षेत्रमा एक प्रखर व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो। पञ्चायती शासनकालदेखि बहुदलीय व्यवस्थासम्म, उहाँले विभिन्न भूमिकामा महत्त्वपूर्ण योगदान गर्नुभएको थियो।
उहाँले राजदरबारदेखि वामपन्थी र दक्षिणपन्थी राजनीतिज्ञहरूसम्मका सबैसँग निकट सम्बन्ध राख्नुभएको थियो। खासगरी संकटको समयमा उहाँको सुझावका लागि राजा वीरेन्द्रले खोजी गर्नुहुन्थ्यो भन्ने कुरा उहाँको भू-राजनितिक ज्ञान, विश्लेषण र प्रभावको प्रमाण हो।
पन्चायतकालमा राजनीतिक रणनीति र सन्तुलनको कुरा गर्दा, राजा विरेन्द्रले सल्लाह लिनकै लागि डा. दाहाललाई खोज्नुहुन्थ्यो। पञ्चायत नीति तथा जाँचबुझ समितिमा सदस्य सचिवको रूपमा उहाँको नियुक्ति पनि राजा विरेन्द्रकै विश्वासको प्रतीक थियो।
डा. वल्लभ मणि दाहालको जीवन गहन राजनीतिक र बौद्धिक योगदानको उल्लेखनिय थियो। उहाँले पञ्चायती शासनकालमा सूर्य बहादुर थापा देखि अन्य मन्त्री, अञ्चलाधीश, र सीडीओहरूलाई चुनौती दिनुभएको थुप्रै घटना जनमानसमा अझै चर्चित छन्।
यसबाहेक, उहाँले सूर्य बहादुर थापा, लोकेन्द्र बहादुर चन्द तथा मरिचमान सिंह जस्ता पंचायतकाकालका प्रधानमन्त्री अन्य थुप्रै मन्त्री तथा अन्चलाधिस, सिडियो लगायत प्रशासनिक व्यक्तित्वहरूको नियुक्तिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नुभएको थियो। त्यसताका उहा यति धेरै व्यस्त र लोकप्रिय हुनुहुन्थो की उहालाई भेटन लामो प्रतिक्षा नै गर्नु पर्थ्यो।
पंचायत नीति तथा जाँचबुझ समितिमा छनोट
नेपाली कांग्रेसका शीर्ष नेता तथा जनआन्दोलनका कमान्डर गणेशमान सिंहको नेतृत्वमा भएको बहुदलीय प्रजातन्त्रको आन्दोलनले जब उग्ररूप लियो, देशभित्र राजनीतिक असन्तुलन थप जटिल बन्दै गयो। यस्तो अवस्थामा राजा वीरेन्द्रले ठूलोवुवालाई पंचायत नीति तथा जाँचबुझ समितिको सदस्य सचिव पदमा नियुक्त गर्नुभयो।
उहाँको यो नियुक्ति हाम्रो परिवारका लागि अप्रत्याशित थियो। हाम्रो अपेक्षा थियो कि उहाँलाई त्रिभुवन विश्वविद्यालयको उपकुलपतिमा नियुक्त गरिनेछ। तर, उहाँको ज्ञान, राजनीतिक सम्बन्ध, र व्यवस्थापन क्षमताका कारण राजा वीरेन्द्रले उहाँलाई समितिमा नियुक्त गर्न उपयुक्त ठान्नुभएको थियो। उहांको कार्यकाल लामो टिकेन, पन्चायत ढल्यो र प्रजातन्त्रको स्थापना भयो ।
पन्चायतको पतन संगै बहुदलको आगमन पश्चात समेत उहाँको विश्व राजनीतिक विश्लेषण र रणनीतिक दृष्टिकोणले देशको राजनीतिक परिदृश्यमा महत्त्वपूर्ण छाप छोडेको पाइन्छ।
प्रेरणादायी व्यक्तित्व
डा. वल्लभ मणि दाहालको जीवन गहन राजनीतिक, बौद्धिक, र भाषाशास्त्रीय योगदानको प्रतीक मानिन्छ। उहाँको नेतृत्वले नेपाली भाषा र राजनीति दुवै क्षेत्रमा उन्नतिको मार्ग देखाएको थियो।
उहाँको योगदानलाई स्मरण गर्दै, म उहाँप्रति आफ्नो श्रद्धा अर्पण गर्दछु। उहाँले हामीलाई देखाउनुभएको बाटो भावी पुस्ताका लागि प्रेरणा बन्न सकोस् भन्ने मेरो कामना छ।
