नेपालमा राजनीतिक परिवर्तनको लामो इतिहास छ। पञ्चायतकालदेखि गणतन्त्रसम्म आइपुग्दा नेपाली जनताले धेरै चिज देखे, भोगे, र सहनु पनि पर्यो। तर, प्रश्न अहिले पनि उस्तै छ—नेपाल र नेपालीको उन्नति र प्रगति कहिले होला?
पञ्चायत काल: प्रतिबन्धित लोकतन्त्र र दमन
वि.सं. २०१७ मा राजा महेन्द्रले प्रजातान्त्रिक व्यवस्था खारेज गरी पञ्चायती शासन लागू गरेपछि नेपालमा राजनीतिक स्वतन्त्रताको ढोका बन्द भयो। बहुदलीय व्यवस्थाका पक्षधरहरू भारतको बनारसमा निर्वासित जीवन बिताउँदै आन्दोलन चलाइरहे। कांग्रेस होस् वा कम्युनिस्ट—सहैको एउटै उदेश्य थियो: पञ्चायती निरंकुशताको अन्त्य र बहुदलको पुनर्स्थापना।
तर, पञ्चायती व्यवस्थाको आलोचना गर्नेहरूलाई ‘प्रतिगामी तत्व’ भनेर होच्याइयो। यो शब्द राजा र पञ्चायत समर्थकहरूले प्रयोग गर्ने एउटा निन्दात्मक संज्ञा थियो, जसले प्रजातन्त्रका लागि लडिरहेका कांग्रेस, कम्युनिस्ट र अन्य लोकतन्त्रवादीहरूलाई निरंकुश शासनको बाधक ठान्थ्यो। पञ्चायत समर्थकहरू राजतन्त्र, हिन्दू धर्म र राष्ट्रिय एकताको संरक्षणको नाममा लोकतन्त्रका पक्षधरहरूलाई विदेशी एजेन्डाका मतियार मान्थे।
मण्डले र प्रतिगामी: शब्दभन्दा गहिरो संघर्ष
यता, पञ्चायतविरोधीहरू पञ्चायत समर्थकहरूलाई ‘मण्डले’ भनेर अपमान गर्थे। यो शब्द काठमाडौं उपत्यकाको ऐतिहासिक ‘नेपाल मण्डल’ बाट आएको भए पनि, यो पञ्चायतकालमा राजावादीहरूलाई तुच्छ रुपमा चित्रण गर्न प्रयोग गरिन्थ्यो। मण्डलेहरूलाई राजाको अन्धभक्त र सत्ताको फाइदा उठाउने उपत्यकाकेन्द्रित अभिजात वर्गका रूपमा चित्रण गरिन्थ्यो।
यी शब्दहरूले उस समयको वैचारिक विभाजनलाई प्रतिबिम्बित गर्थे—जहाँ पञ्चायत समर्थकहरूले विरोधीलाई खतरनाक अवरोधक ठान्थे, भने प्रजातन्त्र पक्षधरहरूले राजावादीहरूलाई जनताको भावना दमन गर्ने प्रतिक्रियावादी देख्थे।
२०४६ को जनआन्दोलन र बहुदलीय प्रजातन्त्र
२०४६ सालको जनआन्दोलनले पञ्चायतको अन्त्य गर्यो। बहुदलीय प्रजातन्त्र पुनर्स्थापित भयो, तर अपेक्षित परिवर्तन आएन। सरकार फेरिए, तर जनताको जीवनशैली उस्तै रह्यो। राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार र नेताहरूको स्वार्थले लोकतन्त्रलाई बदनाम बनायो।
जनयुद्ध र गणतन्त्रको स्थापना
वि.सं. २०५२ देखि माओवादीले ‘जनयुद्ध’ सुरु गरे। १७ हजारभन्दा बढी नेपालीको बलिदानपछि गणतन्त्रको स्थापना भयो। राजतन्त्र अन्त्य भएर २०६५ सालमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको घोषणा गरियो। तर, गणतन्त्रपछि पनि मुलुकले स्थिरता, सुशासन र विकास देख्न सकेन।
गणतन्त्रपछि: १३ सरकार फेरिए, तर जनताको अवस्था उस्तै
गणतन्त्रपछिका १३ पटक सरकार परिवर्तन भए, तर देशको अवस्था उस्तै रह्यो। नेताहरू धनी भए, तिनका परिवारहरू महलमा बस्न थाले, तर जनताको छोराछोरी खाडी मुलुकमा पसिना बगाउन बाध्य भए। लोकतन्त्रका नाममा जनता ठगिने क्रम जारी रह्यो।
राजावादी पुनः सक्रिय: ‘राजा आऊ, देश बचाऊ’ अभियान
यसैबीच, वर्तमान अस्थिरता, भ्रष्टाचार र कुशासनप्रति निराश भएर राजावादीहरू पुनः संगठित हुँदै छन्। पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रले आफूलाई समर्थन गर्न अपिल गरेपछि ‘राजा आऊ, देश बचाऊ’ अभियानले तीव्रता पाएको छ। काठमाडौंका सडकमा प्रदर्शनहरू सुरु भएका छन्, र अहिले पनि उही पुराना नारा गुञ्जिरहेका छन्—सरकार भन्छ ‘मण्डलेहरूको जमात’, आन्दोलनकारी भन्छन् ‘प्रतिगामी तत्व’।
अब के गर्ने? परिवर्तनको आशा कहिले?
पञ्चायत, बहुदल, गणतन्त्र—सबै चरणहरू पार गर्दा पनि नेपाल र नेपालीको अवस्था किन परिवर्तन हुन सकेन? १७ हजारको बलिदान पछि पनि जनताले समृद्धि देख्न पाएनन्। शासन व्यवस्था जुनसुकै होस्—यदि त्यो जनताको हितमा छैन भने, त्यो व्यवस्था सधैं असफल नै हुनेछ।
अब प्रश्न उठ्छ: कुन शासनले नेपाली जनताको उन्नति र प्रगति सुनिश्चित गर्छ? नेपाली जनताको सपना कसले साकार पार्न सक्छ? अब समय आयो, जहाँ सत्ताका खेलाडीहरू होइन, जनताका आशा, सपना र भविष्यको बारेमा सोच्न जरुरी छ। जुन शासन आए पनि—नेपाल र नेपालीको उन्नति र समृद्धि देख्न पाउने समय कहिले आउला?
