नेपालमा राजतन्त्रको इतिहास र यसको वर्तमान अवस्थालाई “जीउँदो लास” को रूपकमा चित्रण गर्नु भनेको एउटा यस्तो संस्थाको कथा भन्नु हो, जसले औपचारिक रूपमा आफ्नो अस्तित्व गुमाइसकेको छ, तर सांस्कृतिक, धार्मिक, र राजनीतिक रूपमा अझै समाजमा छायाँको रूपमा जीवित छ। २०६५ जेठ १५ (मई २८, २००८) मा संविधानसभाले राजतन्त्रको अन्त्य गर्दै नेपाललाई गणतन्त्र घोषणा गरेपछि राजतन्त्रको कानुनी हैसियत समाप्त भयो। तर, पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाहको सांस्कृतिक गतिविधि, राजावादीहरूको सक्रियता, र जनताको एक हिस्सामा कायम रहेको राजतन्त्रप्रतिको नोस्टाल्जियाले यो संस्था “जीउँदो लास” को रूपमा बाँचिरहेको छ। यो लेखमा नेपालको राजतन्त्रको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, पतन, र वर्तमान सन्दर्भमा यसको प्रासंगिकताको विश्लेषण गरिएको छ।
राजतन्त्रको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
नेपालमा राजतन्त्रको इतिहास पृथ्वीनारायण शाहले १८औँ शताब्दीमा देश एकीकरण सुरु गरेदेखि जोडिन्छ। शाह वंशले करिब २४० वर्ष शासन गर्यो, जसमा राणा शासन (१८४६-१९५१) को अवधि पनि समावेश छ। राणाकालमा राजाहरू नाममात्रका शासक थिए, जबकि सारा सत्ता राणा प्रधानमन्त्रीहरूका हातमा थियो।
२००७ सालमा प्रजातन्त्र स्थापनासँगै राजतन्त्र संवैधानिक रूपमा सीमित भयो। तर, २०१७ सालमा राजा महेन्द्रले पञ्चायती व्यवस्था लागू गरेर पुनः निरंकुश शासनको बाटो लिए। पञ्चायतकालमा राजतन्त्रलाई राष्ट्रिय एकता र हिन्दु पहिचानको प्रतीकका रूपमा प्रस्तुत गरियो। तर, आर्थिक पिछडापन, सामाजिक असमानता, र राजनीतिक दमनका कारण जनतामा असन्तुष्टि बढ्दै गयो। २०५८ सालको दरबार हत्याकाण्डले राजतन्त्रको नैतिक आधार कमजोर बनायो, र ज्ञानेन्द्र शाहको २०६१ सालमा प्रत्यक्ष शासनको प्रयासले जनआन्दोलनको बीउ रोप्यो। २०६२/६३ को जनआन्दोलन र माओवादी विद्रोहको संयुक्त प्रभावले अन्ततः राजतन्त्रको अन्त्य भयो।
राजतन्त्रको पतन र “जीउँदो लास” को अवस्था
नेपालमा राजतन्त्रको औपचारिक अन्त्य गणतन्त्र स्थापनासँगै भयो। तर, यसको प्रभाव र छायाँ अझै समाजमा रहिरहेकाले यसलाई “जीउँदो लास” सरह भनिएको हो । यसको अवस्थालाई निम्न कारणले स्पष्ट पार्न सकिन्छ:
१. कानुनीरूपमा अन्त्य, भावनात्मक लगाव यथावत
• संविधानले राजतन्त्रलाई समाप्त गर्यो, तर परम्परावादी समुदाय, ग्रामीण जनता, र हिन्दु धार्मिक समूहमा राजतन्त्रप्रतिको भावनात्मक लगाव मरेको छैन। पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रको धार्मिक-सांस्कृतिक यात्रामा देखिने जनसमुदायको जय जयकार र उत्साहले यो प्रमाणित गर्छ।
२. राजावादीको सक्रियता
• राप्रपा र अन्य राजावादी दलहरूले राजतन्त्र पुनःस्थापनाको एजेन्डा बोकेर निरन्तर राजनीति गरिरहेका छन्। फागुन २५, २०८१ (मार्च ९, २०२५) मा काठमाडौंमा पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रको भव्य स्वागतले यस्तो शक्तिको प्रदर्शन गर्यो।
३. नोस्टाल्जिया र असन्तुष्टि
• गणतन्त्रकालमा व्याप्त भ्रष्टाचार, अस्थिरता, र आर्थिक संकटबाट आजित जनताले “राजाको पालामा यस्तो थिएन” भन्ने भावना व्यक्त गर्छन्। यो नोस्टाल्जिया वास्तविकभन्दा बढी भावनात्मक हो, किनकि राजतन्त्रकालमा पनि जनताको अवस्था सन्तोषजनक थिएन।
वर्तमान सन्दर्भमा “जीउँदो लास” को प्रासंगिकता
नेपालमा आजको दिनमा राजतन्त्रको स्थिति “जीउँदो लास” जस्तै छ—न पूर्ण रूपमा जीवित, न त पूर्ण रूपमा मृत। यसको प्रासंगिकतालाई निम्न कोणबाट विश्लेषण गर्न सकिन्छ:
१. राजनीतिक अस्थिरताको परिणाम
• गणतन्त्र आएपछि १६ वर्षमा दर्जनौँ सरकार बने, तर देशले स्थिरता र समृद्धि हासिल गर्न सकेन। यस्तो अवस्थामा केही जनताले राजतन्त्रलाई स्थिरताको प्रतीकका रूपमा सम्झिन थालेका छन्। फागुन ७, २०८१ मा प्रजातन्त्र दिवसको पूर्वसन्ध्यामा ज्ञानेन्द्र शाहले “राष्ट्र जोगाउन सबैको सहयोग आवश्यक छ” भन्ने बयानले यस्तो भावनामा झनै बल दिएको छ।
२. सांस्कृतिक र धार्मिक अपील
• नेपाललाई हिन्दु राष्ट्र बनाउने चाहना राख्ने समूहहरू राजालाई “विष्णुको अवतार” का रूपमा हेर्ने परम्परा अझै जीवित छ। ज्ञानेन्द्रको मन्दिर दर्शन र सांस्कृतिक कार्यक्रममा सक्रिय सहभागिताले धार्मिक भावनालाई निरन्तर जागृत राखेको छ।
३. गणतन्त्रको कमजोरी र असन्तुष्टि
• गणतन्त्रवादी नेताहरूले जनअपेक्षा पूरा गर्न नसक्दा, भ्रष्टाचार र अस्थिरतामा फसेका कारण राजतन्त्रको पुनःस्थापनाको चर्चा पुनः सतहमा आएको छ। तर, यो चर्चा ठोस जनआन्दोलनमा परिणत भएको छैन। माओवादी, कांग्रेस, र एमालेका नेताहरूले ज्ञानेन्द्रको सक्रियतामाथि आक्रोश व्यक्त गरे पनि आफ्नो कमजोरी सुधार्न असफल देखिएका छन्।
४. सीमित प्रभाव र जनमत
• राजतन्त्रको धंगधंगी अझै भएतापनि यसको प्रभाव सीमित छ। गणतन्त्रमा हुर्किएको नयाँ पुस्ताले राजतन्त्रलाई अप्रासंगिक मान्छ। यद्यपि, राजावादीहरू कहिलेकाहीँ शक्ति प्रदर्शन गर्छन्, तर संविधान उल्ट्याउने स्तरको जनमत अझै बनाउन सकेका छैनन।
नेपालमा राजतन्त्रको भविष्य
नेपालमा राजतन्त्रको यो अवस्था कति समय रहन्छ भन्ने कुरा गणतन्त्रको सफलतामा निर्भर गर्छ। यदि राजनीतिक दलहरूले सुशासन, आर्थिक समृद्धि, र सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्न सके भने राजतन्त्र विस्तारै इतिहासमा सीमित हुनेछ। तर, यदि अस्थिरता, भ्रष्टाचार, र असन्तुष्टि जारी रह्यो भने राजावादीहरूले राजालाई श्रीपेच सहित नारायणहिटि प्रवेश गराई राजतन्त्रलाई पुनर्जन्म दिन खोज्ने छन ।
निष्कर्ष
नेपालको राजतन्त्र “जीउँदो लास” सरह छ, जसले कानुनी अस्तित्व गुमाई सकेको छ, तर भावना, संस्कृति, र राजनीतिक असन्तुष्टिको बलमा अझै बाँचिरहेको छ। नेपालमा राजतन्त्रको आयु गणतन्त्रको सफलता वा असफलतामा निर्भर छ। यदि गणतन्त्रले जनताको आकांक्षा पूरा गर्न सकेन भने राजतन्त्र छायाँका रूपमा समाजमा घुमिरहनेछ। नेपाल अहिले एउटा यस्तो ऐतिहासिक मोडमा उभिएको छ, जहाँ पुरानो व्यवस्थाको स्मृति र नयाँ व्यवस्थाको चुनौतीबीच एक प्रकारको द्वन्द्व चलिरहेको छ।
